TISO


Judica me, Deus, et discerne causam meam de gente non sancta.
Ab homine iniquo et doloso erue me.

Oordeel mij, o God, en onderscheid mijn zaak van die van onheilige lieden.
Bevrijd mij van de mens die vijandig is en bedrieglijk.

Hebreeuwse psalm, iedere dag gezongen aan de voet van het altaar, tot het tweede Vaticaans concilie


    Hoe komt een leraar en priester er toe, politicus te willen worden? Misschien doordat hij gevoel voor verantwoordelijkheid heeft, en niemand anders klaar staat om het te doen. Zo ook in het vooroorlogse Slowakije. Toen Andrej Hlinka, de vader der natie, gaandeweg oud en moe werd, moest er iemand zijn om in het mooie, bergachtige land op de bres te blijven staan voor de eigen zeden en gebruiken.
Dr Jozef Tiso (1887-1947) was een uitstekende student en, later, een harde werker. Hij was leraar in de Slowaakse taal, schooldirecteur, hulpbisschop en steeds parochiepriester. Ik denk dat hij wat ongeduldiger en bekrompener was dan Andrej Hlinka. Hlinka kon vele ontberingen verdragen, en tegen de wind in lopen. Door de tegenslagen was hij wijs en mild geworden. Tiso, echter, kwam tot rijpheid in een roomskatholiek Slowaaks cultureel milieu dat zich al van de Hongaarse onderdrukking los aan het maken was. Maar als hij de moeizame emancipatie der katholieke Slowaken beschouwde, of de worsteling der katholieke volkeren in de Balkan, zag hij de strijd voor Slowakije als een levenstaak.
Als politicus stond hij met Hlinka aan de wieg van Hlinka's nationalistische partij. Samen probeerden zij te bewerkstelligen dat het Slowaakse volk zou loskomen van de betutteling door de Hongaren en (later) de vrijdenkende Hussitische Tsjechen. Tussen de twee wereldoorlogen was Tiso minister van gezondheid en sport in Tsjechoslowakije. Na Hlinka's overlijden in 1938 werd hij de nieuwe leider van Hlinka's volkspartij.


   Hoe komt een ijverige en gematigde bestuurder er toe om met Adolf Hitler samen te werken? Om dat te begrijpen, moeten we ons eerst realizeren dat Tiso de holocaust niet van te voren zag aankomen. Het scheen hem aanvankelijk toe dat Hitler een heetgebakerde persoon was, die niet kon voorkomen dat zijn volgelingen bij joodse winkeliers de ruiten kapot gooiden. Maar, net als Hitler en vele mensen in die jaren, was Tiso bang voor de grote bende van immorele Slowaakse joden met hun financiële manipulaties. Hij vreesde ook het communisme met zijn theorie van materialisme en klassenstrijd. Hij vreesde het liberalisme en de te ver doorgevoerde democratie, die egoïsme, ontaarding en anarchie met zich mee zouden brengen. En natuurlijk was hij al gauw bang voor Hitler, zoals een muis bang is voor een kat.
In 1938 en 1939 gebeurde er veel in een paar maanden tijd. Hlinka stierf. Hitler ontdeed zich eenvoudig van Engeland, Frankrijk en Italië in München, en haalde Oostenrijk en de Duitse gebieden van Bohemen 'heim ins Reich'. Hongarije en Polen namen stukjes van Slowakije in, en Hongarije en Duisland stonden klaar om Slowakije helemaal op te eten. Toen de Tsjechen Slowakije bezetten, liet Hitler de afgezette leider Tiso naar Berlijn brengen. Hij liet hem kiezen uit slechts twee mogelijkheden: ofwel Slowakije zou onafhankelijk worden onder bescherming van Duitsland, ofwel Hitler zou aan de buurlanden toestaan Slowakije te verslinden. Tiso belde met zijn kameraden thuis, en het Slowaakse parlement koos voor 'onafhankelijkheid'.

   Tiso begon het nieuwe Slowakije in te richten volgens katholieke corporatieve beginselen, ongeveer zo als in Portugal, Oostenrijk en Italië in die jaren. Hij was autoritair, maar dat was in die tijd niet uitzonderlijk. Het parool was overal 'voor God en vaderland'. Hij dacht werkelijk dat de meeste katholieken beter waren dan protestanten, om over joden en zigeuners nog maar te zwijgen. Hij onderschreef de heersende rassentheorie. Maar hij verwierp fanatiek antisemitisme en nazisme, hoewel hij Hitler niet te veel mocht irriteren. Als katholiek was hij ook tegen elke vorm van mishandeling. En als priester wilde hij natuurlijk alle zielen, dus ook de joodse, naar de hemel leiden.
De bescherming door Duitsland had echter een hoge prijs. Slowakije moest met Hitler vechten tegen Polen, dat aan Duitsland een corridor naar Oost-Pruisen ontzegde. Hitler maakte persoonlijk een einde aan de onenigheid tussen Tiso en de haviken Tuka en Mach, door aan de laatste twee relatief veel macht te geven. Hij hield Tiso alleen in het zadel om onnodige onrust onder de bevolking in zijn modelsatelliet Slowakije te voorkomen. De Slowaakse industrie moest worden ingericht om goederen voor Duitsland te produceren. Maar het waren juist die twee haviken, die met behulp van de 'Hlinka garde' de verdrijving van joden naar werkkampen in Duitsland en een thuisland in Polen hebben voorbereid.
De meeste katholieken waren het er wel over eens dat die joden nu maar eens voor anderen moesten gaan werken. Dat zou ook hun zielenheil ten goede komen. Maar Tiso vroeg aan zijn bisschop of hij onder deze omstandigheden op zijn post moest blijven. Aangezien de bisschop antwoordde dat hij moest blijven, om nog erger te voorkomen, was Tiso's presidentschap van toen af aan gewoon een kwestie van gehoorzaamheid.
Van maart tot october 1942 waren er nogal wat deportaties van joden. In het begin werden alleen gezonde, werkeloze mannen weggestuurd, later waren er ook familiedeportaties. Tiso was op zijn manier bezorgd voor het welzijn der joden in de Slowaakse en buitenlandse concentratiekampen. Hij gaf veel vrijstellingen aan onmisbare en gedoopte joden. Toen hem hardnekkige geruchten ter ore kwamen over een criminele behandeling van de joden, slaagde hij er in de deportaties stop te zetten, ondanks protesten van de nazi's. Slowakije werd toen een laatste toevluchtsoord voor joden uit het buitenland.
Tiso had veel steun onder katholieke Slowaken, maar niet onder de communisten, die een opstand aan het voorbereiden waren.

   In 1944, toen de oorlog al op zijn eind liep, stonden er communistische Russische legers aan de grens van Slowakije. Er vond een communistische opstand plaats, en de Slowaakse president hielp mee om deze te onderdrukken. Duitse troepen bezetten Slowakije. De Duitsers begonnen nu nieuwe deportaties van joden te organiseren, en Tiso kon ze niet meer tegenhouden. Na de oorlog werd hij in Duitsland door Amerikanen aangehouden. De Amerikanen leverden hem uit aan Tsjechische leiders, die sterk onder de invloed van communistische Russen stonden.
De Tsjechische president Benes, die juist terugkeerde van vrijwillige ballingschap in Engeland, en geruggesteund werd door overwinnende Amerikanen en Russen, gaf aan zijn landgenoten toestemming en hulp om alle Duitsers, drie miljoen onschuldige mensen, gewelddadig te verdrijven uit Tsjechoslowakije! En tegelijkertijd begonnen veel communisten en joden Tiso (en Hlinka) 'clerofascisten' te noemen, en zij gaven hen de schuld van alle onrecht dat de joden was aangedaan. Wie deze mening durfde betwisten, werd zelf een fascist genoemd. Na een schijnproces werd Tiso opgehangen, binnen enkele dagen na zijn vonnis.
De overheersing door communisten in het Tsjechoslowakije van na de oorlog was wel net zo erg als de overheersing door de Duitsers tijdens de oorlog, en de communistische suprematie duurde langer. Nu is Slowakije eindelijk vrij, en kunnen we opnieuw nadenken over Jozef Tiso. Dat is wat ik gedaan heb.
Ik ben er heel zeker van, dat Tiso geen doodstraf verdiende. Hij stond steeds onder grote druk, kon de situatie niet veranderen, beoordeelde haar anders dan wij, en probeerde altijd haar een beetje beter te maken.
Laten we de verschillen tussen de rassen maar vergeten, overal wijsheid en voorspoed brengen, boeven vangen, en de doodstraf afschaffen.


dr HFH Reuvers, Maastricht, december 2004


Et introibo ad altare Dei, ad Deum qui laetificat juventutem meam.
En ik zal opgaan naar Gods altaar, naar God die mijn jeugd verblijdt.



Ik ben blij dat het tweede Vaticaans concilie de bekrompenheid wilde afschaffen. Maar het is jammer dat het, op de een of andere manier (bijvoorbeeld door de verwaarlozing van het thomisme en de tridentijnse Mis), ook het zicht op de hemel heeft afgeschaft.

(Er is op het net en in de literatuur veel over Tiso te vinden. Als het artikel of boek tegen hem is, wordt hij met een paar suggestieve zinnetjes en fotootjes als clerofascist weggezet, zoals bijvoorbeeld in het pseudo-wetenschappelijke boek van Daniel Goldhagen. De pro-Tiso literatuur is veel genuanceerder, zoals bijvoorbeeld in churchinhistory.org. Zie ook mijn vertaling van een boek over Hlinka in petericepudding.com.)


HOME